कौतिकराव ठाले पाटील आणि इतर मंडळींमुळे साहित्य क्षेत्रातील वादांमध्ये
मराठवाडा साहित्य परिषद अग्रभागी अगदी टोकावर असतेच. पण वादग्रस्त
वक्तव्यांच्या पलिकडे मसापची कामगिरी झळकत असते. विविध
स्वरूपाच्या साहित्यिक कार्यक्रमांचे आयोजन आणि मान्यवरांच्या नावाने
कर्तृत्ववान, गुणीजनांना दिले जाणारे पुरस्कार हे मसापचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.
खरेच उत्तम कामगिरी करणाऱ्यांना आणि समाजापुढे काही आदर्श ठेवणाऱ्यांची
पुरस्कारासाठी निवड करण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला जातो. हे विशेष.
आता हे सारे सांगण्याचे कारण म्हणजे केवळ मराठवाडाच नव्हे तर महाराष्ट्राच्या
नाट्य जगतातील दिग्गज प्रा. डॉ. दिलीप घारे, प्रा. यशवंत देशमुख यांना मसापच्या
वतीने जाहीर झालेला नटवर्य लोटू पाटील पुरस्कार. १२ मार्च रोजी सायंकाळी सहा वाजता
मसापमध्ये होणाऱ्या सोहळ्यात माजी कुलगुरु, प्रख्यात साहित्यिक प्रा. डॉ. नागनाथ
कोत्तापल्ले यांच्या हस्ते त्यांना हा पुरस्कार प्रदान केला जाणार आहे. तो केवळ
नाट्य जगतातील दिग्गज आणि ज्येष्ठ रंगकर्मींचा नव्हे तर खऱ्या अर्थाने
नाट्यशास्त्राच्या चालत्या बोलत्या विद्यापीठांचाच गौरव असेल.
१९८० च्या दशकात जेव्हा टीव्हीचा नुकताच उदय झाला होता. मुंबई-पुण्यात
नव्या पद्धतीने नाट्य संहिता, सादरीकरणाचा विचार होऊ लागला होता. तेव्हा
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठातील नाट्यशास्त्र विभागाची सूत्रे
वऱ्हाडकर प्रा. डॉ. लक्ष्मण देशपांडेंच्या हातात होती. वऱ्हाडमुळे ते यशाच्या शिखराकडे
निघाले होते. विद्यार्थी घडवण्याचे काम प्रा. अलोक चौधरी, प्रा. डॉ. रुस्तुम अचलखांब,
प्रा. कुमार देशमुख, प्रा. प्रताप कोचूरे करत होते. विद्यापीठाच्या विभागाला मोठे
वलय असले तरी तो कायम वादाच्या भोवऱ्यात होता. दुसरीकडे सरस्वती भुवन
कला व वाणिज्य महाविद्यालयातील नाट्यशास्त्र विभाग होता. तेथे
प्रा. घारे, प्रा. देशमुख ही जोडगोळी अक्षरशः विद्यार्थ्यांमध्ये अभिनय, लेखन,
संगीताचा तप्त रस ओतत होती. प्रा. देशमुख म्हणजे विभागाचे अनिभिषिक्त
सम्राट तर प्रा. घारे म्हणजे कल्याणकारी भावना प्रबळ असलेले राजे होते.
दोघांचे ध्येय एकच. मुलांना घेऊन नवनवीन प्रयोग करत राहणे. नाटक
म्हणजे काय नेमकं माहिती नाही. रंगमंचावर कसे उभे राहायचे हेही ठावूक नाही.
तोंडातून एक शब्दही धडपणे बाहेर पडेल तर शप्पथ. अशा अवस्थेतील
मुला-मुलींना अभिनेते, अभिनेत्री, लेखक-तंत्रज्ञ म्हणून घडवण्याचे
शिवधनुष्य त्यांनी त्यावेळी उचलले होते. त्यातून किमान शंभर उत्तम
रंगकर्मी निश्चित निर्माण झाले. रंगभूमीचे जाणकार किती तयार झाले
याची मोजदाद करणे कठीण आहे. आणि त्यापेक्षाही त्यांनी तयार केलेली
संवेदनशील माणसे अफाट आहेत. ते दोघेही विद्यार्थ्यांना सांगत, इथं प्रवेश घेतला
म्हणून तुम्हाला नाट्यकर्मी म्हणून आम्ही घडवूच. पण त्यापेक्षाही जास्त तुम्ही
माणूस म्हणून घडणे आमच्यासाठी महत्वाचे आहे. यावरून दोघांच्या दृष्टीचा,
आवाक्याचा आणि त्यांनी उद्दिष्ट ठेवून केलेल्या कामाचा अंदाज येऊ शकतो.
एकांकिका स्पर्धा, युथ फेस्टीव्हल, स्नेहसंमेलनासाठी हे दोघे ज्या तालमी घेत
त्या पाहणे, अनुभवणे म्हणजे एक धडाच असायचा. आवाजाचे आरोह, अवरोह.
विनोदातून निर्माण होणारा ध्वनी, दोन शब्दांमधील मूक आणि बोलक्या जागा.
रंगमंचावरील वावर, संगीताचा लयीत चालणे अशा एकना अनेक असंख्य गोष्टी
ते तालमींमध्येच तयार करून घेत. आणि तालीम झाल्यावर झडणाऱ्या मनमोकळ्या
चर्चा, गप्पांमध्ये माणूस असण्याची काय लक्षणे आहेत, अशी सुरुवात करून ही
लक्षणे पेरत. त्याचा परिणाम असा झाला की, सर्वच विद्यार्थी काही उत्तम अभिनेते,
लेखक, तंत्रज्ञ बनले नाही. पण ते ज्या ज्या क्षेत्रात गेले तेथे त्यांनी वेगळेपण
सिद्ध केले. सर्वात महत्वाचे म्हणजे याचा लाभ फक्त त्यांच्या विभागात
असणाऱ्यांनाच मिळाला असे नाही. तेथे सर्वांना खुला प्रवेश होता. खऱ्या अर्थाने
ती मुक्त विद्यापीठे होती. प्रा. देशमुख अचानकपणे सेवानिवृत्ती स्वीकारून पुण्यात
निघून गेल्यावरही अनेक वर्षे प्रा. घारे यांनी अत्यंत जिद्दीने हे काम केले.
दोघांमध्ये अभिनयाच्या अपार क्षमता. गाजराची पुंगी या त्याकाळी प्रचंड
गाजलेल्या द्विपात्री नाटकात ते सिद्ध झालेच. प्रा. देशमुख तर ७० च्या दशकात
मराठी रंगभूमी, चित्रपटसृष्टी गाजवत होते. प्रकृतीच्या कारणास्तव त्यांना
औरंगाबादेत यावे लागले. पण त्यांनी त्यांचे मोठेपण कधीच विद्यार्थ्यांवर
लादले नाही. आता अनेक चित्रपट, नाटक, मालिकांमध्ये गाजत असलेल्या
प्रा. घारेंचा विश्वास कधीच कोणतीही गोष्ट लादण्यावर नव्हताच. त्यामुळे दोघांभोवती
कायम नव्या पिढीचे मोहोळ राहिले. आजही आहे आणि पुढेही कायम राहिल.
या दोघांचे उत्तुंग कार्य काहीसे उशिरा का होईना मसापच्या लक्षात आले,
हेही नसे थोडके. होय ना?
मराठवाडा साहित्य परिषद अग्रभागी अगदी टोकावर असतेच. पण वादग्रस्त
वक्तव्यांच्या पलिकडे मसापची कामगिरी झळकत असते. विविध
स्वरूपाच्या साहित्यिक कार्यक्रमांचे आयोजन आणि मान्यवरांच्या नावाने
कर्तृत्ववान, गुणीजनांना दिले जाणारे पुरस्कार हे मसापचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.
खरेच उत्तम कामगिरी करणाऱ्यांना आणि समाजापुढे काही आदर्श ठेवणाऱ्यांची
पुरस्कारासाठी निवड करण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला जातो. हे विशेष.
आता हे सारे सांगण्याचे कारण म्हणजे केवळ मराठवाडाच नव्हे तर महाराष्ट्राच्या
नाट्य जगतातील दिग्गज प्रा. डॉ. दिलीप घारे, प्रा. यशवंत देशमुख यांना मसापच्या
वतीने जाहीर झालेला नटवर्य लोटू पाटील पुरस्कार. १२ मार्च रोजी सायंकाळी सहा वाजता
मसापमध्ये होणाऱ्या सोहळ्यात माजी कुलगुरु, प्रख्यात साहित्यिक प्रा. डॉ. नागनाथ
कोत्तापल्ले यांच्या हस्ते त्यांना हा पुरस्कार प्रदान केला जाणार आहे. तो केवळ
नाट्य जगतातील दिग्गज आणि ज्येष्ठ रंगकर्मींचा नव्हे तर खऱ्या अर्थाने
नाट्यशास्त्राच्या चालत्या बोलत्या विद्यापीठांचाच गौरव असेल.
१९८० च्या दशकात जेव्हा टीव्हीचा नुकताच उदय झाला होता. मुंबई-पुण्यात
नव्या पद्धतीने नाट्य संहिता, सादरीकरणाचा विचार होऊ लागला होता. तेव्हा
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठातील नाट्यशास्त्र विभागाची सूत्रे
वऱ्हाडकर प्रा. डॉ. लक्ष्मण देशपांडेंच्या हातात होती. वऱ्हाडमुळे ते यशाच्या शिखराकडे
निघाले होते. विद्यार्थी घडवण्याचे काम प्रा. अलोक चौधरी, प्रा. डॉ. रुस्तुम अचलखांब,
प्रा. कुमार देशमुख, प्रा. प्रताप कोचूरे करत होते. विद्यापीठाच्या विभागाला मोठे
वलय असले तरी तो कायम वादाच्या भोवऱ्यात होता. दुसरीकडे सरस्वती भुवन
कला व वाणिज्य महाविद्यालयातील नाट्यशास्त्र विभाग होता. तेथे
प्रा. घारे, प्रा. देशमुख ही जोडगोळी अक्षरशः विद्यार्थ्यांमध्ये अभिनय, लेखन,
संगीताचा तप्त रस ओतत होती. प्रा. देशमुख म्हणजे विभागाचे अनिभिषिक्त
सम्राट तर प्रा. घारे म्हणजे कल्याणकारी भावना प्रबळ असलेले राजे होते.
दोघांचे ध्येय एकच. मुलांना घेऊन नवनवीन प्रयोग करत राहणे. नाटक
म्हणजे काय नेमकं माहिती नाही. रंगमंचावर कसे उभे राहायचे हेही ठावूक नाही.
तोंडातून एक शब्दही धडपणे बाहेर पडेल तर शप्पथ. अशा अवस्थेतील
मुला-मुलींना अभिनेते, अभिनेत्री, लेखक-तंत्रज्ञ म्हणून घडवण्याचे
शिवधनुष्य त्यांनी त्यावेळी उचलले होते. त्यातून किमान शंभर उत्तम
रंगकर्मी निश्चित निर्माण झाले. रंगभूमीचे जाणकार किती तयार झाले
याची मोजदाद करणे कठीण आहे. आणि त्यापेक्षाही त्यांनी तयार केलेली
संवेदनशील माणसे अफाट आहेत. ते दोघेही विद्यार्थ्यांना सांगत, इथं प्रवेश घेतला
म्हणून तुम्हाला नाट्यकर्मी म्हणून आम्ही घडवूच. पण त्यापेक्षाही जास्त तुम्ही
माणूस म्हणून घडणे आमच्यासाठी महत्वाचे आहे. यावरून दोघांच्या दृष्टीचा,
आवाक्याचा आणि त्यांनी उद्दिष्ट ठेवून केलेल्या कामाचा अंदाज येऊ शकतो.
एकांकिका स्पर्धा, युथ फेस्टीव्हल, स्नेहसंमेलनासाठी हे दोघे ज्या तालमी घेत
त्या पाहणे, अनुभवणे म्हणजे एक धडाच असायचा. आवाजाचे आरोह, अवरोह.
विनोदातून निर्माण होणारा ध्वनी, दोन शब्दांमधील मूक आणि बोलक्या जागा.
रंगमंचावरील वावर, संगीताचा लयीत चालणे अशा एकना अनेक असंख्य गोष्टी
ते तालमींमध्येच तयार करून घेत. आणि तालीम झाल्यावर झडणाऱ्या मनमोकळ्या
चर्चा, गप्पांमध्ये माणूस असण्याची काय लक्षणे आहेत, अशी सुरुवात करून ही
लक्षणे पेरत. त्याचा परिणाम असा झाला की, सर्वच विद्यार्थी काही उत्तम अभिनेते,
लेखक, तंत्रज्ञ बनले नाही. पण ते ज्या ज्या क्षेत्रात गेले तेथे त्यांनी वेगळेपण
सिद्ध केले. सर्वात महत्वाचे म्हणजे याचा लाभ फक्त त्यांच्या विभागात
असणाऱ्यांनाच मिळाला असे नाही. तेथे सर्वांना खुला प्रवेश होता. खऱ्या अर्थाने
ती मुक्त विद्यापीठे होती. प्रा. देशमुख अचानकपणे सेवानिवृत्ती स्वीकारून पुण्यात
निघून गेल्यावरही अनेक वर्षे प्रा. घारे यांनी अत्यंत जिद्दीने हे काम केले.
दोघांमध्ये अभिनयाच्या अपार क्षमता. गाजराची पुंगी या त्याकाळी प्रचंड
गाजलेल्या द्विपात्री नाटकात ते सिद्ध झालेच. प्रा. देशमुख तर ७० च्या दशकात
मराठी रंगभूमी, चित्रपटसृष्टी गाजवत होते. प्रकृतीच्या कारणास्तव त्यांना
औरंगाबादेत यावे लागले. पण त्यांनी त्यांचे मोठेपण कधीच विद्यार्थ्यांवर
लादले नाही. आता अनेक चित्रपट, नाटक, मालिकांमध्ये गाजत असलेल्या
प्रा. घारेंचा विश्वास कधीच कोणतीही गोष्ट लादण्यावर नव्हताच. त्यामुळे दोघांभोवती
कायम नव्या पिढीचे मोहोळ राहिले. आजही आहे आणि पुढेही कायम राहिल.
या दोघांचे उत्तुंग कार्य काहीसे उशिरा का होईना मसापच्या लक्षात आले,
हेही नसे थोडके. होय ना?
